Ανδρέας Εμπειρίκος

38 | 09 Νοε. 2015

Φωτεινή Λαμπρίδη


Υπήρξε εισηγητής του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα. Η πρώτη κλασική φροϋδική ψυχανάλυση έγινε στο γραφείο του. Οι ομότεχνοι του τον αναγνώρισαν, ωστόσο δεν τιμήθηκε εν ζωή. Η ζωή του σπουδαίου υπερρεαλιστή ποιητή, πεζογράφου, φωτογράφου και ψυχαναλυτή Ανδρέα Εμπειρίκου χρωματίστηκε από αποχρώσεις γνώριμες στην ιστορία των πρωτοπόρων. Αρχικά κατηγορήθηκε από τους δημοτικιστές για τη γλώσσα του, για το ότι δεν ήταν αρκετά ελληνοκεντρικός στην Υψικάμινο, ενώ με τον Μεγάλο Ερωτικό χαρακτηρίστηκε έως και σκανδαλώδης. Τον απέρριπτε η δεξιά αλλά και η αριστερά λόγω της μεγαλοαστικής του καταγωγής, ενώ ο ίδιος είχε αρνηθεί τα προνόμια της τάξης του, όπως εξηγεί στο Tvxs.gr o γιος του ιστορικός Λεωνίδας Εμπειρίκος.


Αφορμή για τη συνέντευξη που ακολουθεί, η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση που φωτίζει το φωτογραφικό βλέμμα της πολυσχιδούς προσωπικότητας και φιλοξενείται στο Μουσείο Γουναρόπουλου. Παράλληλα με το φωτογραφικό έργο του Εμπειρίκου, στην έκθεση παρουσιάζονται ακόμη σχέδια, έργα ζωγραφικής, ποιήματα και αρχειακό υλικό, μέσα από τα οποία αναδεικνύεται η φιλία του με τον ζωγράφο Γιώργο Γουναρόπουλο.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος ασχολήθηκε συστηματικά με τη φωτογραφία, φέρνοντας, κατά τον Ελύτη, εις πέρας το έργο του «με τη δεξιοτεχνία και την επιμονή μανιακού». Ως «μανιώδη φωτογράφο» τον χαρακτήρισε, επίσης, ο φίλος του, Δ. Ι. Πολέμης. Ο Εμπειρίκος προσεγγίζει τη φωτογραφία με την ευαισθησία και τη ματιά του υπερρεαλιστή και του ψυχαναλυτή, δημιουργώντας σύνθετες εικόνες ιδιαίτερης αισθητικής αξίας. Όπως ο ίδιος έλεγε «Μία φωτογραφία ζει, έχει ολόκληρη δική της δράση, συνυφασμένη με την ζωή του θεατή, όπως ένα φλουρί, ένα κρύσταλλο, ή ένα γάντι».

«Από νέος είχε εως 3 μηχανές στα χέρια. Τον θυμάμαι να με φωτογραφίζει συνεχώς. Ένα μεγάλο μέρος της φωτογραφικής του δραστηριότητας ήταν να φωτογραφίζει εμένα», λέει ο γιος του Ανδρέα Εμπειρίκου, Λεωνίδας.

Ακολουθούσε τις μορφές ή την ψυχοκίνησή τους κατά τη γνώμη σας;

Σαφώς και την ψυχοκίνησή τους. Εξάλλου η μανιώδης ενασχόλησή του με τη φωτογραφία ξεκίνησε αμέσως μετά τον πόλεμο, όταν υποχρεώθηκε από την αστυνομία το ’51 να αφήσει την ψυχανάλυση χωρίς κανενα γραπτό έγγραφο που να εξηγεί τον λόγο. Τότε έπεσε σε μεγάλη κατάθλιψη, έφυγε για τη Γαλλία κι εκεί άρχισε να φωτογραφίζει.

Στα θέματά του περιλαμβάνονται αναμνηστικές φωτογραφίες, τοπία στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό, σκηνές δρόμου (κυρίως από το Παρίσι και το Λονδίνο), προσωπογραφίες οικείων προσώπων, γυμνά, νεκρές φύσεις καθώς και άλλες φωτογραφίες , οι σκηνοθετημένες πως εργαζόταν πάνω σε αυτές;

Αυτο κατάγεται από την υπερρεαλιστική πρακτική. Οι σκηνθετημένες είναι οι πρώτες φωτογραφίες που είχε τραβήξει με την τότε γυναίκα του  Μάτση Χατζηλαζάρου. Αυτες τραβήχτηκαν το 40. Μετά έπαιρνε φωτογραφίες  στο φτερό, θεωρουσε ότι ο υπερρεαλισμός δεν χρειαζόταν πάντα σκηνοθεσία. Όταν σκηνοθετούσε επέλεγε ένα θέμα το οποίο υπερέβαινε τη λογική συνήθως.

Ποιές ήταν οι επιρροές του;

Πριν τον πόλεμο τον επηρέασε πολύ ο μεξικανος φωτογράφος  Αλβαρεζ Μπράβο, μετά τον πόλεμο ο Ερικ Καρτιέ Μπρεσό. Πολύ συχνά ζητούσε την άδεια από ανθρώπους να τους φωτογραφήσει, είχε εξάλλου χάρισμα στην επικοινωνία.

Ποια σχέση βλέπετε ανάμεσα στην ποίησή του και τις φωτογραφίες του; Ποια ανάγκη του ικανοποιούσε μέσα από τον φωτογραφικό φακό που δεν την εξέφραζε μέσω της λογοτεχνίας;

Υπάρχει μεγάλη σχέση ανάμεσα στην ποίηση του και τις φωτογραφίες του. Αυτό που προσπάθησε να αναδείξει είναι πως γίνεται η ποίηση εικόνα, το λεει και το ποίημά του Φωτοφράκτης. Εξέφραζε την αναγκη να πει αυτά που δεν μπορούν να ειπωθούν με λέξεις.

Η σχέση φωτογραφίας ψυχανάλυσης, κατά τον Εμπειρίκο;

Η ψυχανάλυση έχει στενή σχέση με τη φωτογραφία λόγω προβολών και αντιμεταβίβασης. Φαίνεται μέσα από την τέχνη της φωτογραφίας του πως δημιουργούσε δεσμό ακόμα και με ένα περαστικό πράγμα.

Το έργο του πατέρα σας άργησε να φωτιστεί και δεν έχει βγει ολόκληρο ακόμα στο φως. Για ποιον λόγο;

Σωστά.  Δεν δημοσίευσε τίποτα πριν την Υψικάμινο ( δημοσιεύθηκε το 1935) που τον κατέστησε σκανδαλώδη στη συντηρητική εποχή κατά την οποία πρυτάνευε ο Παλαμισμός. Τότε τόσο στην αριστερά, όσο και στη δεξιά, ήταν δημοτικιστές. Η είσοδός του ήταν εκτός του κανόνα, ότι συνέβει και με τον Εγγονόπουλο αργότερα. Αυτό καθόρισε και τη μετέπειτα πορεία της πρόσληψης του έργου του. Το μεγάλο μέρος του έργου του το βγάλαμε μετά το θάνατό του γι’αυτό και είναι αργή η πρόσληψή του.

Η απόρριψη του από την αριστερά πόσο τον επηρέασε;

Η αριστερά τον απέρριψε, πλην βεβαίως κάποιων ατόμων. Για την ακρίβεια  η μη Τροτσιστική αριστερά απέρριψε το έργο του χαρακτηρίζοντάς το αστικό τερτίπι την ώρα που ο ίδιος είχε απαρνηθεί τα προνόμια της τάξης του.  Για πολλά χρόνια αγνοούσαν τη δράση του. Ενώ αναγνώρισαν κάποια στιγμή τον Κάλας, περνούσε απαρατήρητη για παράδειγμα η ένταση με την οποία έδρασαν από κοινού Εμπειρίκος και Κάλας.  Όμως όταν βγήκαν στο φως οι φωτογραφίες και τα έργα του κατάφεραν να κάνουν τη σωστή ανάγνωση. Ο πατέρας μου δεν ήταν ο ορθόδοξος αριστερός του κόμματος, κινούταν περισσότερο προς την αναρχία. Εξάλλου μέσα από το πρώτο του άρθρο αυτοπροσδιορίζεται. Τοποθετείται στην άκρα αριστερά. Οι απόψεις του ήταν βαθιά ριζοσπαστικές.

Ο φωτοφράκτης

—Ανδρέας Εμπειρίκος—

Οι ώρες μέσα απ’ τους ιριδισμούς και τα παιχνίδια ρέουν, όπως ανάμεσα στα πολυτρίχια τα διαυγή νερά. Και ο ρεμβασμός με τα κλειδιά του ανοίγει τους ορίζοντες, που απλώνουν και αδιακόπως μεγαλώνουν, σαν κύκλοι πέτρας που έπεσε σε επιφάνειαν αδιατάρακτη από πράξεις φθαρτές και νόθες.

Όρθρος η ώρα η πρώτη. Πίσω της, η λαγαρή πρωία, με δείκτες ρόδινους που γρήγορα (θα πω, ανέλπιστα σχεδόν) γυρίζουν και χρυσίζουν. Ένας φακός με απίστευτον φωτοφράκτη αρπάζει την πιο γοργή στιγμή και την απλώνει στην επιφάνεια μιας πλάκας λείας, ευαισθησίας εξαισίας.

Και τώρα που άνοιξε και έκλεισε ο φωτοφράκτης σαν μάτι αδέκαστο και συνελήφθη ο χρόνος, ο ρεμβασμός αυξάνει την ζωή και δίδει στην κάθε εικόνα την κίνησι και την ευελιξία που φέρνει από τα βάθη μιας πηγής (της ιδικής του) ζεστό το πιο κρυφό της νόημα. Και ιδού που μεταλλάσσει πλήρως την εικόνα· από μια στατική στιγμή (ας πούμε καρφωμένη) την μετατρέπει σε πολυκύμαντον χορόν ωρών και πλαστικών σωμάτων ευρυθμίας, σε οντοποίησιν απτήν και ασπαίρουσαν παντός οράματος, πάσης επιθυμίας.

Γλυφάδα, 10.7.1960



ΤVXS.GR