20 χρόνια από τη διάλυση της ΕΣΣΔ

Aρχική
20 χρόνια από τη διάλυση της ΕΣΣΔ

Του Πάνου Τριγάζη*



Ανήμερα Χριστούγεννα, πριν από 20 χρόνια, ο κόσμος συγκλονιζόταν από τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Εκατομμύρια αγωνιστές της ειρήνης και της προόδου σ' όλες τις ηπείρους ένιωσαν το έδαφος να χάνεται κάτω από τα πόδια τους όταν οι τηλεοράσεις σ' όλες τις ηπείρους μετέδιδαν τη σκηνή της υποστολής από το Κρεμλίνο της κόκκινης σημαίας με το σφυροδρέπανο, καθώς και το διάγγελμα παραίτησης του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, τελευταίου σοβιετικού προέδρου. Είχε προηγηθεί, στις 21 Δεκεμβρίου 1991, η Διακήρυξη της Άλμα Άτα, με πρωταγωνιστή τον Μπορίς Γιέλτσιν, για την ίδρυση της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών (ΚΑΚ), που αποτέλεσε τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.

Έφθανε, έτσι, σε άδοξο τέλος όχι μόνο η πρώτη στην ιστορία απόπειρα οικοδόμησης του σοσιαλισμού, που άρχισε με τις «δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο» της μεγάλης Οκτωβριανής Επανάστασης, αλλά και η ύστατη προσπάθεια αναγέννησής της με την «Επανάσταση μέσα στην Επανάσταση», όπως είχε χαρακτηριστεί η περεστρόικα από τον πρωτεργάτη της Μ. Γκορμπατσόφ και τους συνεργάτες του στην ηγεσία του ΚΚΣΕ μετά το 1985.



Το πραξικόπημα του Αυγούστου 1991

Έχει συμβεί πολλές φορές στην ιστορία οι φερόμενοι ως αδιάλλακτοι υποστηρικτές μιας υπόθεσης να γίνονται νεκροθάφτες της (τέτοιες εμπειρίες έχει και η δική μας χώρα). Στην περίπτωση της ΕΣΣΔ τη «χαριστική βολή» έδωσαν οι επίδοξοι σωτήρες της, δηλαδή υψηλόβαθμα κομματικά και κρατικά στελέχη, που οργάνωσαν το αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του Γκορμπατσόφ στις 19 Αυγούστου 1991, μια ημέρα πριν υπογραφεί η νέα ενωσιακή συνθήκη για τη δημοκρατική μετεξέλιξη της ΕΣΣΔ σε μια νέα Ένωση Ανεξάρτητων Κρατών, με τη συμμετοχή 9 Σοβιετικών Δημοκρατιών, που εκπροσωπούσαν το 93% του πληθυσμού της ΕΣΣΔ.

Η νέα Ενωσιακή Συνθήκη στηριζόταν σε ένα πολύ ισχυρό ηθικό και πολιτικό θεμέλιο. Στις 17 Μαρτίου 1991 είχε γίνει δημοψήφισμα σ' όλες τις σοβιετικές δημοκρατίες, με την εξαίρεση των τριών Βαλτικών, της Γεωργίας και της Μολδαβίας. Στο δημοψήφισμα είχε προσέλθει ελεύθερα το 80% των εγγεγραμμένων στους εκλογικούς καταλόγους σοβιετικών πολιτών και το 76% είχε ταχθεί υπέρ μιας νέας ομοσπονδιακής δομής.

Το πραξικόπημα του Αυγούστου όχι μόνο ματαίωσε την υπογραφή της νέας Ενωσιακής Συνθήκης, αλλά άνοιξε και τον αποσχιστικό «ασκό του Αιόλου». Στη διάρκεια του πραξικοπήματος και μετά οι ανακηρύξεις ανεξαρτησίας Σοβιετικών Δημοκρατιών πήραν τη μορφή χιονοστιβάδας.

Την ίδια περίοδο αποχώρησαν από το ΚΚΣΕ τα Κ.Κ. πολλών Δημοκρατιών και τελικά το ίδιο το ΚΚΣΕ απαγορεύτηκε από τον πρόεδρο της Ρωσικής Ομοσπονδίας Μπορίς Γιέλτσιν, ο οποίος είχε βγει πανίσχυρος από το πραξικόπημα και ελεύθερος να πραγματοποιήσει τα δικά του σχέδια, τα οποία συμπεριλάμβαναν την πολιτική εξουδετέρωση του Γκορμπατσόφ και τη δική του αναβάθμιση ως προέδρου της Ρωσίας, γνωρίζοντας ότι την ΕΣΣΔ ως υποκείμενο του Διεθνούς Δικαίου θα διαδεχόταν ή Ρωσική Ομοσπονδία, όπως και έγινε από τον Γενάρη του 1992. Στα χρόνια που ακολούθησαν η πολιτική Γιέλτσιν υπήρξε καταστροφική και για τη Ρωσία.

Η διάλυση της ΕΣΣΔ σήμανε και το τέλος της γιγάντιας προσπάθειας της περεστρόικα, με της οποίας την επιτυχία ήταν συνυφασμένο και το μέλλον του ΚΚΣΕ, το οποίο από τις αρχές του 1991 επεξεργαζόταν ένα νέο πρόγραμμα που θα καθιστούσε το κόμμα ικανό να ανακάμψει και να ανταποκριθεί στα καθήκοντα της νέας περιόδου στο πλαίσιο της νέας Ένωσης.

Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι μεγάλες ευθύνες φέρει και η ηγεσία Γκορμπατσόφ για την πορεία διάλυσης της ΕΣΣΔ. Γιατί, όπως και ο ίδιος παραδέχθηκε στο τελευταίο τηλεοπτικό του διάγγελμα ως πρόεδρος, «το παλιό σύστημα κατέρρευσε πριν το καινούργιο προλάβει να αρχίσει να λειτουργεί», ενώ αξίζει να αναφερθεί ότι στην «ατζέντα» της περεστρόικα δεν υπήρχε το εθνικό ζήτημα, του οποίου ο ρόλος αποδείχθηκε καταλυτικός για τη Σοβιετική Ένωση (και όχι μόνο).

Όμως, θα ήταν σοβαρό λάθος να υποστηρίζει κανείς ότι οι αιτίες της διάλυσης της ΕΣΣΔ βρίσκονται στα τελευταία γεγονότα που σημάδεψαν την ύπαρξή της. Η ΕΣΣΔ υπονομεύτηκε εκ θεμελίων στη διάρκεια των δεκαετιών πριν από την περεστρόικα και η κρίση ήταν ήδη βαθιά στα χρόνια της στασιμότητας της περιόδου Μπρέζνιεφ. Μακριά από τον μαρξισμό και την επιστημονική θεώρηση των κοινωνικο-πολιτικών εξελίξεων είναι η άποψη «περί ανατροπής» των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και διάλυσης της ΕΣΣΔ από έναν άνθρωπο, τον Γκορμπατσόφ. Ως απάντηση στη θεωρία αυτή θα μπορούσαμε να επικαλεστούμε το παράδειγμα της Κούβας, που συνέχισε τη σοσιαλιστική της πορεία, παρά τη διάλυση της ΕΣΣΔ και τον διαρκή αποκλεισμό της από τις ΗΠΑ. Ούτε φταίει η περεστρόικα.



Οι αιτίες της κατάρρευσης

Οι βαθύτερες αιτίες της κατάρρευσης και της διάλυσης της ΕΣΣΔ βρίσκονται στο ίδιο το ολοκληρωτικό - γραφειοκρατικό σύστημα: στην αποξένωσή του από τους εργαζόμενους, στο μονοπώλιο της εξουσίας από το Κόμμα - Κράτος, στην άρνηση της λαϊκής συμμετοχής, στον οικονομικό ισοπεδωτισμό, τα προνόμια της γραφειοκρατίας. Δυστυχώς επιβεβαιώθηκαν οι προειδοποιήσεις μεγάλων μορφών του κομμουνιστικού κινήματος, όπως η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Αντόνιο Γκράμσι, για την αναγκαιότητα της δημοκρατίας στη σοσιαλιστική εξουσία που προέκυψε από την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Με αυτά τα μειονεκτήματα η ΕΣΣΔ δεν μπόρεσε να αντέξει τον ανταγωνισμό των εξοπλισμών της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου, που τη γονάτισε οικονομικά με αποτέλεσμα οι πολίτες της πλούσιας σε πηγές αυτής χώρας να ζουν από πολλές απόψεις σε συνθήκες τριτοκοσμικής χώρας. Η σοβιετική κοινωνία παρέμεινε μακριά από τη βασική θέση του Μαρξ, που είδε τον σοσιαλισμό ως μια ποιοτικά ανώτερη μετακαπιταλιστική κοινωνία. Κανείς, βέβαια, αν δεν ακολουθεί τη μέθοδο του «άσπρο ή μαύρο», δεν μπορεί να μην αναγνωρίσει και τα θετικά στην πορεία της ΕΣΣΔ, που μόνο με την ύπαρξή της ενέπνευσε την ανάπτυξη κινημάτων σ' όλο τον κόσμο και λειτούργησε ως αντίπαλο δέος στον καπιταλισμό, του οποίου οι ηγεσίες υποχρεώθηκαν σε σοβαρές παραχωρήσεις (κοινωνικό κράτος κ.λπ.) προς τους εργαζόμενους στις χώρες της Δύσης.

Η διάλυση της ΕΣΣΔ αποτέλεσε άκρως αρνητική εξέλιξη για τις μεταψυχροπολεμικές εξελίξεις. Σήμανε το τέλος και της περεστρόικα, η οποία είχε δώσει τεράστιο ηθικό και πολιτικό κύρος στην ΕΣΣΔ παγκοσμίως και είχε βοηθήσει να πνεύσει ένας ισχυρός άνεμος ειρήνης στις διεθνείς σχέσεις. Να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι το ενδεχόμενο επιτυχίας της περεστρόικα ανησυχούσε έντονα τους ακραίους συντηρητικούς κύκλους της Δύσης, όπως προκύπτει από δήλωση του πρώην προέδρου των ΗΠΑ Ρ. Νίξον, ο οποίος είχε πει στους “Τimes” του Λονδίνου (29.4.1990): «Αντιμετωπίστε σκληρά τον Γκορμπατσόφ τώρα που έχει ανάγκη βοήθειας… Ο Γκορμπατσόφ είναι ένας αληθινά πιστός κομμουνιστής. Ο στόχος του δεν είναι να εγκαταλείψει τον κομμουνισμό, αλλά να τον σώσει».

Επίσης η διάλυση της ΕΣΣΔ ευνόησε τα σχέδια της ηγεσίας των ΗΠΑ για τη μονοπολική διεύθυνση του κόσμου, που είχαν διακηρυχθεί από την επομένη του πολέμου του Κόλπου, με το δόγμα Μπους για τη λεγόμενη «νέα παγκόσμια τάξη». Ανέκοψε την πορεία προς τον πυρηνικό αφοπλισμό, που είχε αρχίσει με την ιστορική συμφωνία Ρέιγκαν - Γκορμπατσόφ του 1987 για την κατάργηση των πυραύλων μέσου βεληνεκούς και συνεχίστηκε με τις συμφωνίες START για τη δραστική μείωση των διηπειρωτικών πυραύλων.

Το πλήγμα ήταν τεράστιο και για την υπόθεση της ευρωπαϊκής ασφάλειας. Αν δεν είχε διαλυθεί η ΕΣΣΔ, ίσως να είχε αποτραπεί η γιουγκοσλαβική τραγωδία, όπως και η επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, και αν δεν είχε υπονομευτεί η διαδικασία της ΔΑΣΕ, ίσως μπορούσε να είχε οδηγήσει στην οικοδόμηση ενός πανευρωπαϊκού συστήματος ειρήνης και ασφάλειας, χωρίς στρατιωτικούς συνασπισμούς.

Η επίδραση της διάλυσης της ΕΣΣΔ υπήρξε αρνητική και στο πολιτικοϊδεολογικό επίπεδο. Έδωσε έδαφος στις θεωρίες για το «τέλος της ιστορίας» και το «τέλος των ιδεολογιών». Στον απόηχό της διατυπώθηκε η περιβόητη ΤΙΝΑ (There Is No Alternative) από τη «σιδηρά κυρία» του νεοφιλελευθερισμού Μάργκαρετ Θάτσερ. Ξεκίνησε επίσης μια συντονισμένη προσπάθεια για ξαναγράψιμο της ιστορίας του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, ταύτισης του κομμουνισμού με το φασισμό και παραχάραξης του καθοριστικού ρόλου της ΕΣΣΔ στην αντιφασιστική νίκη, που έσωσε και τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό από τον φασισμό.

«Αν δεν υπήρχαν οι θυσίες της ΕΣΣΔ και των λαών της, επισημαίνει ο μεγάλος ιστορικός Έρικ Χομπσμπάουμ, ο δυτικός φιλελεύθερος καπιταλισμός θα είχε πιθανώς υποκύψει στην απειλή αυτή και ο σύγχρονος δυτικός κόσμος (με την εξαίρεση των ΗΠΑ, που θα ήταν σε απομόνωση) θα αποτελείτο τώρα από διάφορες παραλλαγές μάλλον αυταρχικών και φασιστικών, παρά φιλελεύθερων, καθεστώτων» (περιοδικό Marxism Today, Οκτώβρης 1990).



Για τον σοσιαλισμό του 21ου αιώνα

Οι θεωρίες για το «τέλος της αριστεράς» μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και τη διάλυση της ΕΣΣΔ δεν επιβεβαιώθηκαν από τις εξελίξεις. Αντιθέτως, πολύ γρήγορα οι δυνάμεις της αριστεράς βρήκαν τον δρόμο της ανασυγκρότησής της σε πολλές χώρες μέσα από μια αλληλοτροφοδοτούμενη σχέση με τα νέα κοινωνικά κινήματα και κόντρα στη νεοφιλελεύθερη μετάλλαξη της σοσιαλδημοκρατίας. Ιδιαίτερα στη Λατ. Αμερική, η είσοδος στον 21ο αιώνα σημαδεύτηκε από μεγάλες νίκες πλατιών αριστερών μετώπων στη βάση αντινεοφιλελεύθερων προγραμμάτων και νέων σοσιαλιστικών οραμάτων.

Είκοσι χρόνια μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ ο παγκόσμιος καπιταλισμός ζει μια βαθιά και πολυδιάστατη κρίση στα ίδια τα προπύργιά του, την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Και ο σοσιαλισμός γίνεται ξανά επίκαιρος στην πορεία της ανθρωπότητας στον 21ο αιώνα. Ένας σοσιαλισμός με δημοκρατία και ελευθερία. Γιατί, όπως έλεγε ο Ν. Πουλαντζάς, «ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει».


* Ο Πάνος Τριγάζης είναι υπεύθυνος του Τμήματος Εξωτερικής Πολιτικής του ΣΥΝ