ΑΛΦΟΝΣΟ ΕΝΡΙΚΕΣ ΜΠΟΡΕΤΟ

«Η νέα Καλιφόρνια»
του Αφόνσο Ενρίκες δε Λίμα Μπαρέτο


Το όνομα του Βραζιλιάνου συγγραφέα Αφόνσο Ενρίκες δε Λίμα Μπαρέτο, μου ήταν εντελώς άγνωστο μέχρι τη στιγμή που έπεσε στα χέρια μου ένα διήγημά του, «H νέα Καλιφόρνια», που είχαν την εξαιρετική ιδέα να το εκδώσουν οι «Εκδόσεις των συναδέλφων» σε μετάφραση του Κρίτωνα Ηλιόπουλου.

Ο μεταφραστής έχει γράψει έναν καταπληκτικό πρόλογο για τη ζωή και το έργο του Λίμα Μπαρέτο, που μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τη σημαντικότητα αυτού του ανθρώπου, ο οποίος έζησε μεσ’ την αφάνεια,, βίωσε στο πετσί του τον ρατσισμό λόγω χρώματος και κοινωνικής θέσης και πέθανε αλκοολικός στα 41 του χρόνια.

Ο Λίμα Μπαρέτο ήταν εγγονός σκλάβων. Γεννήθηκε στις 13 Μαίου1881, εφτά χρόνια πριν από τη νομική κατάργηση της δουλείας στη χώρα του και πέθανε το 1922, τη χρονιά που θεωρητικά η Βραζιλία περνάει στη σύγχρονη εποχή και αρχίζει να προβάλλει νέες απόψεις για την τέχνη και την κουλτούρα. Η παιδική του ηλικία ήταν πολύ δύσκολη. Η μητέρα του πέθανε όταν ο ίδιος ήταν 6 ετών και έτσι υποχρεώθηκε από μικρός να φροντίσει την οικογένειά του.

Παρά τις αντίξοες συνθήκες, το 1897, επιχείρησε να σπουδάσει μηχανικός στο Πολυτεχνείο, αλλά ο ρατσισμός που αντιμετώπιζε από τους πλούσιους λευκούς, δεν τον άφησε τελικά να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Το 1902 είδε τον πατέρα του να τρελαίνεται…

Τον επόμενο χρόνο, μετά από διαγωνισμό, έπιασε δουλειά στο υπουργείο Άμυνας αλλά σύντομα μίσησε τη θέση του γραφιά, παρόλο που έμεινε εκεί μέχρι τη σύνταξή του, το 1917. Έγραψε μυθιστορήματα, διηγήματα και πολλές επιφυλλίδες σε εφημερίδες.

Μέσα από τα μυθιστορήματά του καυτηρίαζε τα δεινά της εποχής του και δεν δίσταζε να αναφέρεται σε πρόσωπα πασίγνωστα που όλοι αναγνώριζαν, ασκώντας τους μια αιχμηρή κριτική, με αποτέλεσμα ο Τύπος να τον αποκλείσει από την εύνοιά του, που εάν την είχε θα ισοδυναμούσε με μια τεράστια, στη χώρα του, αναγνώριση.

«Ο Μπαρέτο δεν γράφει για να αναδείξει τις ικανότητες του πνεύματός του – αναφέρει στον πρόλογό του ο Κρίτων Ηλιούπουλος - ούτε για να μελετήσει τα μυστικά του εσωτερικού κόσμου των ανθρώπων. Γράφει για να κατανοήσει το πώς και το γιατί της κοινωνικής ανισότητας, για να εξηγήσει την κοινωνική εξέλιξη. Θέλει να αποκαλύψει, να καταγγείλει την αδικία, την εκμετάλλευση, τον ρατσισμό, την απληστία, την υποκρισία».



Ο Αφόνσο Ενρίκες δε Λίμα Μπαρέτο έμεινε μακριά από τη δημοσιότητα, σκιαγραφώντας μέσα από το έργο του, μια κοινωνία βαθιά άδικη και άνιση, υπερασπιζόμενος τους φτωχούς και τους περιθωριακούς.

«Οι πρωταγωνιστές του είναι οι κοινωνικά αποκλεισμένοι, οι απροσάρμοστοι, οι μαύροι, οι εργάτες, οι γυναίκες, οι οραματιστές, οι άγνωστοι. Υπάρχουν και οι «γνωστοί»: οι πλούσιοι, οι πολιτικοί, οι τιτλούχοι, οι δόκτορες, οι μηχανικοί, οι δικηγόροι, οι γιατροί, οι στρατιωτικοί. Σε μιαν ανάλυση που θα τη ζήλευαν πολλοί κοινωνιολόγοι».

Ήταν ένας «ανθρωπολόγος» με πολύ τολμηρές απόψεις για την εποχή του.

Τα Χριστούγεννα του 1919, ύστερα από μια κρίση, που μάλλον οφειλόταν στο αλκοόλ, τον κλείνουν στο ψυχιατρείο. Εκεί θα γράψει το «Ημερολόγιο του τρελοκομείου», ένα διαυγέστατο αυτοβιογραφικό κείμενο και το «Νεκροταφείο ζωντανών». Λίγα χρόνια αργότερα θα πεθάνει φτωχός, περιθωριακός και μόνος.

Ο Αφόνσο Ενρίκες δε Λίμα Μπαρέτο, που έμεινε στην αφάνεια για σαράντα περίπου χρόνια, σήμερα θεωρείται από τους σπουδαιότερους Βραζιλιάνους συγγραφείς.


Στο διήγημά του «Η νέα Καλιφόρνια», η άφιξη ενός άγνωστου άντρα αναστατώνει τους κατοίκους της κωμόπολης Τουμπιακάνγκα. Ένα φούρνο που ζήτησε, ο Ραϊμούντο Φλαμέλ, να φτιαχτεί μέσα στην τραπεζαρία του ήταν αρκετή τροφή για κάθε είδους σχόλια. Σε τι μπορεί να χρησιμεύει ένας φούρνος μέσα σε μια τραπεζαρία; Όλο το χωριό ταράχτηκε. Οι πιο μορφωμένοι είκαζαν ότι έφτιαχνε κίβδηλα νομίσματα. Οι θρησκόληπτοι και απλοϊκοί πίστευαν ότι είχε επαφές με τον σατανά. Έτοιμος ήταν ο αρχιφύλακας να περικυκλώσει «το σπίτι εκείνου του ύποπτου ατόμου που διατάρασσε τη φαντασία σύσσωμου του πληθυσμού μιας πολιτείας», αν δεν επενέβαινε ο φαρμακοποιός Μπάστος για να τους εξηγήσει ότι ο νεοφερμένος κάτοικος ήταν ένας αξιοσέβαστος πολίτης και μάλιστα ένας σπουδαίος χημικός. Έτσι η φήμη του αινιγματικού άντρα αποκαταστάθηκε και σχεδόν όλοι οι κάτοικοι της πόλης τον αντιμετώπιζαν, πλέον, με έναν σιωπηρό θαυμασμό.

Είχαν περάσει τα χρόνια και επαφές με τους κατοίκους του χωριού δεν είχε ο χημικός Ραϊμούντο Φλαμέλ. Δεν ενοχλούσε κανέναν αλλά και δεν ήθελε κανείς να τον ενοχλεί. Η έκπληξη και η χαρά του φαρμακοποιού ήταν μεγάλη, όταν είδε να περνάει το κατώφλι του μαγαζιού του ο σοφός επιστήμονας. Διάφορες εικασίες πέρασαν από το μυαλό του μέχρι τη στιγμή που ο χημικός του εξήγησε τον λόγο της επίσκεψής του. Είχε ανακαλύψει έναν τρόπο να παρασκευάζει χρυσό από… οστά νεκρών και ήθελε τρεις ανθρώπους εμπιστοσύνης να παραστούν ως μάρτυρες και να δώσουν την κατάθεσή τους ώστε να εξασφαλίσει την πρωτιά της εφεύρεσής του.

Αφού ο Μπάστος του συνέστησε δύο ακόμα έμπιστους και ευυπόληπτους πολίτες της Τουμπιακάνγκα, και αφού και οι τρεις πήγαν στο σπίτι του μια Κυριακή, ως μάρτυρες όπως του είχαν υποσχεθεί, λίγες μέρες αργότερα ο Ραϊμούντο Φλαμέλ εξαφανίστηκε χωρίς ν’ αφήσει ίχνη…

Η συνέχεια του διηγήματος είναι συγκλονιστικά απρόβλεπτη και γι’ αυτόν, ακριβώς, το λόγο η αποκάλυψη περισσότερων λεπτομερειών θα ήταν σφάλμα. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι αυτός ο μεγάλος συγγραφέας σε ένα διήγημα μόλις 15 σελίδων καταφέρνει να θίξει θέματα όπως:
η διαφορετικότητα, η κίβδηλη αξία του χρήματος, η απληστία, η ψυχική και σωματική βεβήλωση, η υποκρισία αλλά και η συνειδητή ένταξη στο κοινωνικό περιθώριο.

«Η νέα Καλιφόρνια» έχει ειρωνεία και κοινωνική σάτιρα. Ο λόγος του Λίμα Μπαρέτο είναι αιχμηρός και λιτός. Σε ανατριχιάζει και σε κάνει να διερωτάσαι: Εγώ, αν ήμουν ένας από τους ήρωες αυτού του διηγήματος, πώς θ’ αντιδρούσα; Οι προεκτάσεις και οι σκέψεις που σου γεννάει είναι αμέτρητες και σε κάνει να ευγνωμονείς τις «Εκδόσεις των συναδέλφων» που έβγαλαν από την αφάνεια (στην Ελλάδα) έναν τόσο σημαντικό συγγραφέα.

Ο Μπαρέτο, στο διήγημά του, χρόνια πριν από τον Καμύ, αμφισβητεί το ιδεολογικό δόγμα ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Μία αμφισβήτηση που δεν την μοιράζεται, όμως, με τους ήρωες της «νέας Καλιφόρνιας». Αντιθέτως, τους βάζει να προσκυνήσουν τον «σκοπό τους», να γονατίσουν και να συρθούν μέχρι να… ματώσουν, ρίχνοντας, έτσι, όλοι τα προσωπεία τους.

Φτωχοί και πλούσιοι, μορφωμένοι και ακαλλιέργητοι, αλαβάστρινα δάχτυλα και δάχτυλα παραμορφωμένα από τη δουλειά, αφεντικά και δούλοι, όλοι κυριεύτηκαν από το δέος που γεννάει η απληστία, ακόμη κι αν το «μέσο» για να την ικανοποιήσουν ήταν η ίδια τους η ζωή.

Πόσο να κοστολογείται, άραγε, μια ζωή; Ένα… μηριαίο οστό, θ’ απαντούσε σαρκαστικά ο Μπαρέτο.



Της Βίκης Βέλλιου
TVXS.GR